De afgelopen dagen is op spectaculaire wijze gebleken dat het kabinet Balkende IV de eindstreep niet heeft mogen halen. Balkenende lijkt daarmee kampioen kabinetten te worden, aangezien ook Colijn het weliswaar tot V schopte, maar dat kabinet al bij zijn eerste optreden naar huis werd gestuurd.
Prijs vergelijk ADSL, kabel, glasvezel aanbieders en bespaar geld door over te stappen!
De val van Balkenende IV hing overigens al een tijdje in de lucht. Bij het spoeddebat over de eerste kabinetsreactie naar aanleiding van het rapport van de Commissie Davids werd van de zijde van de oppositie bijvoorbeeld betoogd dat er sprake was van een in slow motion vallend kabinet. Hoewel de oppositie daar wellicht gelijk in had, kan van de gebeurtenissen van de afgelopen dagen veel worden gezegd, maar niet dat ze in slow motion plaatsvonden. Omdat het politieke debat vooral de in sleutel stond van de homogeniteitsregel en de rook inmiddels een beetje lijkt te zijn opgetrokken, is het een mooi moment om te bezien wat de staatsrechtjurist hier nou van moet denken.
Tijdens het debat van donderdagavond (17 februari) bleek er een openlijke tweespalt binnen het kabinet te bestaan, die zelfs parlementair veteraan Van der Vlies (SGP) niet meer tot een homogeen kabinetsstandpunt kon herleiden. De volgende dag levert een zestien uur durend kabinetsberaad dan ook de val van het kabinet op, die vervolgens voorwerp wordt van een schaamteloos politiek welles-nietesspelletje. Achtereenvolgens doet Bos in Nova uit de doeken wat er zoal tijdens de marathonzitting van de ministerraad door wie is gezegd, licht Balkenende in Buitenhof zijn (andere) visie op de gebeurtenissen toe, meldt Plasterk dat de premier tijdens die uitzending “zeker drie onwaarheden heeft gebezigd” en stelt Verhagen op zijn beurt dat wat Plasterk zegt (deels) niet waar is. Hoewel ik me ernstig afvraag wie er nu zit te wachten op dergelijke taferelen staat het politici uiteraard vrij politiek te bedrijven zoals zij dat wenselijk of verstandig achten. De vraag is echter of zij hier niet de grenzen van het staatsrecht hebben overtreden en wat, als dat zo is, daarvan de consequenties moeten zijn.
Of de homogeniteitsregel nu een regel van ongeschreven staatsrecht is of niet (daarover bestaat onenigheid; zie bv. Kortmann, Conditioneel Recht, p. 214), duidelijk is in ieder geval dat die geldt. Art. 26 van het Reglement van Orde voor de Ministerraad legt dan ook een geheimhoudingsplicht op ten aanzien van wat er “ter vergadering besproken wordt of geschiedt”. Art. 12 van dat Reglement onderstreept dat een minister of staatssecretaris in geen geval tegen een bestuit van de ministerraad handelt. Van de geheimhoudingsplicht kan de minister-president overigens ontheffing verlenen, maar daarvan is in casu vermoedelijk geen sprake. De bewindspersoon die geen verantwoordelijkheid wenst te nemen voor besluiten van de ministerraad rest (doorgaans) dan ook slechts één optie: Aftreden. De plicht tot geheimhouding verdwijnt daardoor overigens uiteraard niet. Anders dan de memoires van sommige politici doen vermoeden geldt die in beginsel ook na verloop van tijd nog.
Wat opvalt is dat Bos zich zowel voorafgaand aan, als na afloop van het kabinetsberaad niets aan leek te trekken van de plicht tot het spreken met één mond, maar dat die plicht hem wel – blijkens zijn interview in Nova – noopte tot aftreden. Louter de onmogelijkheid nog te kunnen uitdragen dat een voortgezette missie in Uruzgan wat hem betreft van tafel was, was immers voldoende om te besluiten de stekker uit het kabinet te trekken. En wat er verder ook van de wijsheid van dat besluit zij: Juridisch zuiver is het in ieder geval wel. Jammer alleen dat de betrokken bewindslieden de volgens dag (of dezelfde dag, afhankelijk van hoe je rekent) nog begonnen met uit de school klappen over wat er door wie allemaal al dan niet gezegd zou zijn. Tenzij alsnog blijkt dat de premier de geheimhoudingsplicht heeft opgeheven moet de conclusie dus zijn dat het staatsrecht hier overduidelijk niet werd nageleefd.
Maar wat dan nog, zou je kunnen denken. Het Nederlandse staatsrecht kent immers (mijns inziens overigens ten onrechte) geen constitutionele toetsing. En ook als we die rechtsfiguur wel zouden kennen zou het nog maar de vraag zijn of die in dit geval iets op zou leveren. Wat we wel kennen is strafrechtelijke ministeriële verantwoordelijkheid, maar juist daarvan heeft de ‘Commissie Prinsjesdagstukken’ nu net geconcludeerd dat de weg van activering daarvan (o.a. wegens de verouderdheid ervan) “in de praktijk onbegaanbaar is”. Voor zover er dus al een sanctie op de schending van de homogeniteitsregel staat, moet die worden gevonden in de opzegging van het vertrouwen in één of meer bewindslieden door het parlement. Heel vreemd is die gedachte niet, aangezien de homogeniteitsregel juist ook van betekenis is in relatie tot het parlement. Nadeel van die conclusie is alleen wel dat die de homogeniteitsregel tot een rechtsregel maakt die na de val van een bewindspersoon of kabinet niet te handhaven lijkt zijn.
Al met al levert dit een niet al te fraai beeld op van over elkaar heen vallende politici die hun (electorale) damage control-activiteiten (en die van de ander) niet als onrechtmatig lijken te ervaren. De eerste keer is dit uiteraard niet. Wie herinnert er zich bijvoorbeeld niet de fulminerende minister Zalm na de bijna-val van het kabinet Balkenende III? Dit is wat mij betreft des te meer reden om, zoals de Commissie Prinsjesdagstukken bepleit, de handhavingsregelgeving op dit terrein te moderniseren. Ik ben er niet voor om iedere overtreding van de homogeniteitsregel te vervolgen. Wel lijkt het me echter verstandig die mogelijkheid ook praktisch te hebben voor die gevallen waarin het té erg wordt. Gelukkig volgen de verkiezingen deze keer (vermoedelijk) op de kabinetscrisis en is niet het omgekeerde het geval.
mr. Michiel Duchateau is promovendus bij de Vakgroep Staatsrecht en Internationaal Recht Wetenschappelijk medewerker van het Groningen Centre for Law and Governance en moderator op Rechtenforum
