In het privaatrecht zijn alle verhoudingen tussen partijen onderworpen aan het (rechts)beginsel van de redelijkheid en billijkheid. Dit beginsel kan onder omstandigheden met zich brengen dat op een contractuele afspraak tussen twee partijen geen beroep kan worden gedaan omdat een dergelijk beroep in strijd zou zijn met de maatstaven van redelijkheid en billijkheid. Dit wordt aangeduid als de beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid.
Prijs vergelijk ADSL, kabel, glasvezel aanbieders en bespaar geld door over te stappen!
Algemeen wordt aangenomen, dat die beperkende werking contractueel niet kan worden uitgesloten of beperkt. De redelijkheid en billijkheid kent ook een aanvullende werking voor het geval een contract tussen partijen nader moet worden ingevuld omdat het leemtes bevat. Aangenomen wordt dat deze aanvullende werking door partijen contractueel kan worden uitgesloten.
Naast de beperkende en aanvullende werking bestaat de redelijkheid en billijkheid echter ook als zelfstandige bron van verbintenissen, op grond waarvan verplichtingen in het leven kunnen worden geroepen. Onduidelijk is of partijen deze werking van de redelijkheid en billijkheid contractueel kunnen uitsluiten. Daarover heeft de Hoge Raad zich, in een zaak die ging over aansprakelijkheid wegens afgebroken onderhandelingen, zij het indirect, recentelijk uitgelaten.
Aansprakelijkheid bij afgebroken onderhandelingen
Soms zijn partijen in het onderhandelingsstadium zodanig ver gevorderd dat het afbreken van de onderhandelingen onrechtmatig is. Indien een partij de onderhandelingen dan afbreekt, kan die partij worden veroordeeld tot schadevergoeding. Die schadevergoedingsverplichting is dan gebaseerd op de wet (onrechtmatige daad). Indien een partij besluit de onderhandelingen niet langer voort te zetten, kan het echter ook zo zijn dat het die partij weliswaar vrij staat de onderhandelingen op dat moment af te breken, maar dat toch een vergoedingsplicht ontstaat voor (kort gezegd) de onderhandelingskosten die door de ander zijn gemaakt. In de rechtspraak wordt doorgaans aangenomen dat deze kosten dienen te worden vergoed op grond van de redelijkheid en billijkheid als zelfstandige bron van verbintenissen. De schadevergoeding wordt dan veelal toegewezen door te concluderen dat onvoldoende rekening is gehouden met de gerechtvaardigde belangen van de andere partij of dat de afbrekende partij zich de belangen van de ander onvoldoende heeft aangetrokken. Dit komt voort uit de gedachte dat men op een fatsoenlijke en redelijke wijze met elkaar dient om te gaan.
Het arrest van 27 mei 2011
In de zaak die leidde tot de uitspraak van de Hoge Raad van 27 mei 2011 (LJN: BP8707) ging het om een Vereniging van Eigenaren (hierna: VVE) die met een aannemer een overeenkomst (tot onderhandeling) heeft gesloten. Partijen hadden de afspraak gemaakt dat in geval van afbreken van de onderhandelingen door de VVE (kort gezegd) alleen een recht op vergoeding van onderhandelingskosten zou bestaan voor zover partijen dat in een nadere overeenkomst zouden zijn overeengekomen. Dat laatste is echter nooit gebeurd.
De VVE heeft op enig moment de offertes van de aannemer niet aanvaard en besloten om de onderhandelingen met de aannemer niet voort te zetten. De overeenkomst tot onderhandeling werd opgezegd en aan de aannemer is geen vergoeding voor de gemaakte kosten aangeboden.
Toen de onderhandelingen werden afgebroken, vorderde de aannemer vergoeding van de gemaakte onderhandelingskosten. De rechtbank heeft de vordering deels toegewezen. Van het Hof kreeg hij echter tegengeworpen dat hij ermee had ingestemd dat vergoeding van onderhandelingskosten alleen aan de orde zou zijn, indien partijen dat nadrukkelijk zouden hebben afgesproken en dat laatste was, zoals aangegeven, niet het geval. De Hoge Raad heeft vervolgens de uitspraak van het Hof bekrachtigd. Hierbij overwoog de Hoge Raad dat, voor zover het betoog van de aannemer inhield dat het Hof eraan voorbij heeft gezien dat ook aan de redelijkheid en billijkheid (als zelfstandige bron van verbintenissen) gronden kunnen worden ontleend voor vergoeding van onderhandelingskosten, dit betoog niet tot cassatie kan leiden omdat daartoe door de aannemer te weinig feiten en omstandigheden waren aangedragen.
In de kern is daarmee de vraag aan de orde in hoeverre partijen in staat zijn om de werking van de redelijkheid en billijkheid, in dit geval: als zelfstandige grondslag voor het ontstaan van civielrechtelijke verplichtingen, opzij te zetten.
De overweging van de Hoge Raad dat niet gekomen kan worden tot een vergoeding van de kosten op grond van de redelijkheid en billijkheid als zelfstandige bron van verbintenissen nu niet voldoende feiten en omstandigheden zijn aangedragen, doet vermoeden dat het wel degelijk mogelijk is dat een vergoeding zou worden toegekend op grond van de redelijkheid en billijkheid indien sprake zou zijn van voldoende feitelijke grondslag. Dit zou betekenen dat partijen deze werking van de redelijkheid en billijkheid dus niet kunnen uitsluiten en dus kans maken op een schadevergoeding ook al was die contractueel uitgesloten.
Conclusie
Duidelijk is dat de zogenaamde beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid door partijen niet kan worden “weggecontracteerd”. Dat komt omdat de beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid van dwingend recht is. Aangenomen wordt dat de aanvullende werking van de redelijkheid en billijkheid voor wat betreft uitleg en aanvulling van contracten door partijen kan worden uitgesloten.
Het is echter verdedigbaar dat dit op grond van de hier besproken uitspraak van de Hoge Raad niet geldt voor zover het de toepassing van de redelijkheid en billijkheid als zelfstandige grondslag voor het ontstaan van verbintenissen betreft. Een vergoeding zou ook dan kunnen worden toegekend, wanneer het recht daarop contractueel is uitgesloten. Desalniettemin blijft het verstandig om, zeker zolang deze rechtsvraag nog niet volledig is uitgekristalliseerd, contractueel de rechtsgevolgen van het onderhandelingsproces vooraf te regelen. Bijvoorbeeld door de afspraak te maken dat onderhandelingen altijd niet-schadeplichtig kunnen worden afgebroken tot het moment waarop definitieve wilsovereenstemming is bereikt of door op te nemen dat, indien de onderhandelingen op enig moment worden afgebroken, dit altijd leidt tot een gefixeerde schadevergoeding (zodat alle partijen van tevoren weten waar zij aan toe zijn).
mr. dr. Marcel Ruygvoorn en mr. Mariska Wolters, Van Benthem & Keulen N.V.
